Gmina Sokoły posiada gminną ewidencję zabytków, która zgodnie z wymogami ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami ma formę zbioru kart adresowych zabytków.
Gminna ewidencja stanowi zbiór otwarty, w razie potrzeby będzie uzupełniana i weryfikowana.
Ewidencja Zabytków Gminy Sokoły obejmuje wszystkie obiekty zabytkowe objęte ochrona prawną poprzez wpis do rejestru zabytków województwa podlaskiego oraz obiekty z wojewódzkiej ewidencji zabytków, w tym także stanowiska archeologiczne. Łącznie, gminna ewidencja zabytków Gminy Sokoły obejmuje dwadzieścia dziewięć obiektów zabytkowych oraz 166 stanowisk archeologicznych.
Gmina Sokoły posiada Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Sokoły na lata 2023-2026, który jest zgodny z ustawą z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Program ten został przyjęty uchwałą nr XLVI/314/2024 Rady Gminy Sokoły z dnia 14 marca 2024 r. Jest to druga edycja gminnego programu opieki nad zabytkami. Pierwszy program pn. „Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Sokoły na lata 2018 – 2021”, został przyjęty uchwałą nr IV/21/2019 Rady Gminy Sokoły z dnia 20 lutego 2019 r.
Zabytki oraz obiekty architektury i budownictwa
a) zabytki sakralne
Na terenie gminy zabytkową architekturę sakralną reprezentują:
W Sokołach: Kościół cmentarny, barokowy, dawna cerkiew unicka bazylianów z 1758 roku, przeniesiona do Sokół z Tykocina w 1833 r. Drewniany, konstrukcji zrębowej, szalowany, jednonawowy, na planie prostokąta, zamkniętego od strony pn. trójbocznie; przy części prezbiterialnej od wsch. prostokątna, niska zakrystia. To najstarszy zabytek drewnianego budownictwa sakralnego znajdujący się na terenie gminy. Na cmentarzu grzebalnym znajduje się również dzwonnica wystawiona w 1835 roku. Drewniana, na rzucie prostokąta, dach namiotowy, kryty blachą.
W gminnej ewidencji zabytków znajduje się młyn motorowy, murowany, dwukondygnacyjny z dwuspadowym dachem krytym dachówką, wzniesiony ok. 1930 roku. Mieści się w Sokołach przy ulicy Tykocińskiej. Nie zachowały się natomiast wiatraki wiatrowe, które również występowały na terenie gminy.
Na uwagę zasługuje również znajdujący się we wsi Jamiołki Piotrowięta, wiadukt kolei Łapy – Ostrołęka budowanej w końcu XIX wieku (1893 r.). Został on zniszczony przez wycofujących się Niemców w 1944, obecny został wybudowany w 1954 r.
Układ drogowy na terenie gminy kształtował się wraz z początkiem osadnictwa w XV wieku i regulowany był w następnych stuleciach w miarę rozwoju. W pierwszej połowie XX wieku, głównie w latach pięćdziesiątych, wybrukowano większość dróg. W ostatnich latach zmodernizowano prawie wszystkie drogi w gminie Sokoły.
Na terenie gminy nie zachowały się zespoły parkowe, nie wspominają o nich znane źródła pisane. Na uwagę zasługuje jednak alej lipowa wiodąca do Zespołu Szkół Rolniczych w Krzyżewie. Drzewa zasadzone zostały w 1917 roku.
Na terenie gminy, we wsi Bruszewo znajdują się dwa cmentarze z okresu I wojny światowej (1915 rok). Przy wyjeździe ze wsi w kierunku Faszcz znajduje się cmentarz żołnierzy niemieckich, a przy drodze z Bruszewa do Rusi Starej cmentarz żołnierzy rosyjskich. Oba są wpisane do rejestru zabytków. Kolejny cmentarz żołnierzy niemieckich z tego samego okresu również wpisany do rejestru znajduje się w Rzącach. Na terenie miejscowości Sokoły znajdował się również cmentarz żydowski, przy ul. Nowy Świat.
Tereny gminy Sokoły leżą w sąsiedztwie doliny Narwi, ta zaś od wieków była drogą komunikacyjną i przyciągała osadników. Potwierdzają ten fakt zarówno archeolodzy, jak i językoznawcy. Według tych ostatnich, w dorzeczu rzeki Śliny, dopływu Narwi, przed przybyciem tu plemion bałtyckich i słowiańskich, żyły bliżej nieokreślone ludy indoeuropejskie, które nadały nazwy obiektom wodnym. W XII-XIII wieku było to terytorium Zlińców, najdalej na południe wysuniętej części osadnictwa Jaćwingów. W XIII w zaczęli tu przybywać coraz liczniej Mazowszanie, którym ochronę dawał gród kasztelański Święck.
